Chuyển đổi số trong nông nghiệp đang là cụm từ khóa nóng nhất trên các diễn đàn kinh tế và phát triển nông thôn tại Việt Nam hiện nay. Tuy nhiên, đối với phần lớn các Hợp tác xã (HTX), khái niệm này vẫn còn khá trừu tượng và xa vời. Nhiều chủ nhiệm HTX vẫn lầm tưởng rằng chuyển đổi số là phải đầu tư hàng tỷ đồng vào nhà kính, hệ thống tưới tự động hay robot hiện đại.
Thực tế, báo cáo nghiên cứu mới nhất về hệ sinh thái nông nghiệp Việt Nam chỉ ra rằng: Chuyển đổi số không đơn thuần là mua sắm thiết bị, mà là sự thay đổi tư duy từ “sản xuất nông nghiệp” sang “kinh tế nông nghiệp”. Vậy, một HTX với nguồn vốn hạn chế nên bắt đầu hành trình chuyển đổi số trong nông nghiệp từ đâu để vừa tiết kiệm chi phí, vừa mang lại hiệu quả thực tế?
Tại sao Hợp tác xã buộc phải chuyển đổi số?
Trước khi bàn về cách làm, chúng ta cần hiểu rõ tại sao mô hình sản xuất cũ không còn chỗ đứng. Nông nghiệp Việt Nam đang đối mặt với tình trạng tiêu hao kép: tài nguyên cạn kiệt và chi phí đầu vào tăng cao.
Nếu tiếp tục canh tác dựa trên kinh nghiệm truyền thống, HTX sẽ gặp phải những rào cản không thể vượt qua:
- Mù mờ thông tin: Không nắm được chính xác diện tích, sản lượng dự kiến của các hộ thành viên để đàm phán với doanh nghiệp thu mua.
- Chi phí cao: Lạm dụng phân bón, thuốc bảo vệ thực vật do không có dữ liệu định lượng, dẫn đến bào mòn lợi nhuận.
- Cửa hẹp xuất khẩu: Không thể đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe về truy xuất nguồn gốc (Traceability) từ các thị trường như EU, Mỹ hay Trung Quốc.
Chuyển đổi số trong nông nghiệp chính là chìa khóa để giải quyết các nút thắt này, biến dữ liệu thành tài sản và tạo ra lợi thế cạnh tranh cho HTX.
Bước 1: Số hóa quy trình quản trị – Văn phòng không giấy
Sai lầm lớn nhất của các HTX là vội vàng đầu tư vào công nghệ sản xuất (phần cứng) khi chưa quản lý tốt phần mềm. Bước đi đầu tiên và khôn ngoan nhất của chuyển đổi số trong nông nghiệp chính là số hóa công tác quản lý.
Từ sổ sách đến phần mềm quản lý (SaaS)
Thay vì ghi chép sổ tay manh mún, HTX cần chuyển sang sử dụng các nền tảng quản lý dịch vụ (SaaS). Các mô hình như AutoAgri đang được đánh giá cao nhờ thiết kế theo hướng một nền tảng – nhiều người dùng, giúp các HTX tiếp cận công cụ quản lý số với chi phí hợp lý.
Khi áp dụng, HTX có thể:
- Quản lý danh sách xã viên, diện tích đất canh tác trên bản đồ số.
- Theo dõi lịch sử đóng góp, công nợ và phân chia lợi nhuận minh bạch.
- Số hóa toàn bộ hồ sơ, hướng tới mô hình văn phòng không giấy như cách Tập đoàn Lộc Trời đã triển khai thành công.
Việc minh bạch hóa tài chính và dữ liệu thành viên là nền tảng niềm tin để HTX thu hút thêm nguồn lực và sự đầu tư từ bên ngoài.
Bước 2: Nhật ký canh tác điện tử và Minh bạch nguồn gốc
Sau khi đã quản lý tốt trong nhà, bước tiếp theo của chuyển đổi số trong nông nghiệp là minh bạch hóa quy trình “ngoài ngõ”.
Tấm hộ chiếu xuất khẩu cho nông sản
Thị trường hiện nay không chỉ mua nông sản, họ mua cả quy trình làm ra nông sản đó. Việc ghi chép nhật ký canh tác điện tử là yêu cầu bắt buộc để được cấp Mã số vùng trồng (PUC).
Các ứng dụng ghi chép điện tử giúp xã viên:
- Quét mã QR để khai báo ngày xuống giống, loại phân bón, thuốc bảo vệ thực vật đã dùng.
- Dữ liệu được lưu trữ trên nền tảng đám mây (Cloud) hoặc Blockchain, đảm bảo tính bất biến và tin cậy.
Các giải pháp như Agridential.vn hay hệ thống của TraceVerified đang hỗ trợ rất tốt việc này. Khi có nhật ký điện tử, nông sản của HTX sẽ dễ dàng đi qua các cửa khẩu chính ngạch, nâng cao giá trị thương phẩm. Đây là minh chứng rõ nét nhất cho hiệu quả của chuyển đổi số trong nông nghiệp.
Bước 3: Ứng dụng công nghệ cao vào sản xuất (IoT và Drone)
Đây là giai đoạn HTX bắt đầu can thiệp vào kỹ thuật canh tác để tối ưu chi phí. Tuy nhiên, HTX không nhất thiết phải mua thiết bị mà có thể thuê dịch vụ.
Drone: Đôi cánh của nông nghiệp số
Sử dụng thiết bị bay không người lái (Drone/UAV) đang là xu hướng bùng nổ. Theo các báo cáo thực tế, sử dụng drone giúp tiết kiệm 90% lượng nước và 30% lượng thuốc bảo vệ thực vật, đồng thời tăng công suất gấp hàng chục lần so với phun thủ công.
HTX có thể đóng vai trò đầu mối, thuê các đội bay dịch vụ để phục vụ cho toàn bộ xã viên. Điều này giúp nông dân hưởng lợi từ công nghệ hiện đại mà không cần bỏ vốn mua máy bay, đồng thời giải quyết bài toán thiếu hụt lao động và bảo vệ sức khỏe người dân khỏi hóa chất độc hại.
IoT
Các thiết bị cảm biến (IoT) đo độ ẩm đất, độ mặn (như giải pháp của Rynan Technologies) giúp nông dân tưới đúng và đủ. Thay vì tưới theo thói quen, dữ liệu từ cảm biến gửi về điện thoại sẽ cho biết chính xác khi nào cây cần nước. Điều này đặc biệt quan trọng tại các vùng chịu ảnh hưởng của xâm nhập mặn như Đồng bằng sông Cửu Long.
Ứng dụng IoT là bước nâng cao trong chuyển đổi số trong nông nghiệp, giúp chuyển từ canh tác dựa vào kinh nghiệm sang canh tác dựa vào số liệu (Data-driven).
Bước 4: Thương mại điện tử – Bán hàng không giới hạn
Đích đến cuối cùng của sản xuất là tiêu thụ. Chuyển đổi số trong nông nghiệp mở ra kênh phân phối mới qua thương mại điện tử (TMĐT), giúp HTX tiếp cận trực tiếp người tiêu dùng (B2C), cắt giảm khâu trung gian.
Đưa nông sản lên “chợ mạng”
Các sàn TMĐT như Buudien.vn (Postmart cũ), shopee, tiktok với lợi thế mạng lưới logistics phủ kín xã phường là bệ phóng lý tưởng cho nông sản HTX.
Để thành công, HTX cần:
- Đào tạo xã viên kỹ năng chụp ảnh sản phẩm, livestream bán hàng (như cách Hội Nông dân tỉnh Đồng Nai đã làm rất tốt).
- Kể câu chuyện về sản phẩm (Storytelling) dựa trên dữ liệu truy xuất nguồn gốc đã xây dựng ở Bước 2.
- Xây dựng thương hiệu số, bao bì bắt mắt phù hợp với vận chuyển logistics.
Thách thức và Giải pháp cho Hợp tác xã
Dù lộ trình đã rõ, nhưng quá trình thực hiện chuyển đổi số trong nông nghiệp tại các HTX vẫn gặp nhiều rào cản:
- Vốn đầu tư: Nguồn lực tài chính của HTX thường hạn hẹp. Giải pháp: Nên bắt đầu từ những phần mềm quản lý chi phí thấp (SaaS) và thuê ngoài dịch vụ (Drone, máy gặt) thay vì mua sắm tài sản cố định.
- Nhân lực: Xã viên thường lớn tuổi, ngại công nghệ. Giải pháp: HTX cần thu hút lực lượng tri thức trẻ, con em nông dân quay về làm “Giám đốc công nghệ” hoặc hợp tác với các doanh nghiệp cung cấp giải pháp để được đào tạo cầm tay chỉ việc.
- Dữ liệu rời rạc: Giải pháp: Cần tuân thủ các chuẩn dữ liệu chung của Bộ Nông nghiệp để dễ dàng tích hợp vào hệ sinh thái dữ liệu quốc gia sau này.
Kết luận
Chuyển đổi số trong nông nghiệp không phải là một chiếc đũa thần có thể thay đổi bộ mặt HTX chỉ sau một đêm. Đó là một hành trình bền bỉ, đòi hỏi sự thay đổi quyết liệt từ tư duy của Ban chủ nhiệm đến thói quen của từng xã viên.
Để bắt đầu, HTX đừng vội nghĩ đến những công nghệ cao siêu. Hãy bắt đầu từ việc ghi chép nhật ký điện tử, minh bạch tài chính trên phần mềm và đưa sản phẩm lên sàn thương mại điện tử. Khi dữ liệu được khơi thông, dòng tiền và lợi nhuận sẽ tự khắc chảy về. Chuyển đổi số, xét cho cùng, là con đường duy nhất để nông nghiệp Việt Nam nói chung và các HTX nói riêng phát triển bền vững, minh bạch và trách nhiệm.
