Trong bối cảnh thị trường quốc tế ngày càng khắt khe, con đường xuất khẩu tiểu ngạch dần khép lại để nhường chỗ cho thương mại chính ngạch. Lúc này, mã số vùng trồng (PUC) không còn là một khái niệm xa lạ hay mang tính tự nguyện nữa. Nó đã trở thành tấm hộ chiếu quyền lực nhất, quyết định việc trái sầu riêng, quả vải hay thanh long của bà con có thể vượt qua biên giới hay không. Vậy thực chất mã số này là gì và làm thế nào để được cấp? Bài viết này sẽ giải mã chi tiết từ A đến Z.
Mã số vùng trồng (PUC) là gì?
Hiểu một cách đơn giản và gần gũi nhất, mã số vùng trồng (tiếng Anh là Production Unit Code – PUC) là một mã số định danh được cấp cho một khu vực sản xuất trồng trọt cụ thể. Mã số vùng trồng giúp cơ quan chức năng và người tiêu dùng xác định được chính xác vị trí, ranh giới, diện tích và loại cây trồng tại khu vực đó thông qua hệ thống định vị toàn cầu (GPS).
Tuy nhiên, giá trị của mã số vùng trồng không nằm ở những con số vô tri. Nó là chứng nhận cho việc vùng trồng đó đã có một người quản lý thực thụ, tuân thủ quy trình canh tác an toàn, kiểm soát được dịch hại và giảm thiểu dư lượng thuốc bảo vệ thực vật.
Khi bà con sở hữu mã số này, đồng nghĩa với việc nông sản làm ra có nguồn gốc rõ ràng. Nếu sản phẩm xuất khẩu gặp vấn đề (như phát hiện sâu bệnh tại cảng đến), cơ quan chức năng có thể truy xuất ngược lại ngay lập tức để tìm nguyên nhân và khắc phục. Đây chính là yếu tố minh bạch mà các thị trường lớn như Trung Quốc, Mỹ, hay EU đang khao khát.
Phân biệt PUC và PHC
Trong chuỗi xuất khẩu, bà con thường nghe đến hai loại mã số. Cần phân biệt rõ để tránh sai sót:
- PUC (Mã số vùng trồng): Dành cho vùng nguyên liệu, quản lý quy trình từ lúc gieo trồng đến thu hoạch. Đối tượng là nông dân, hợp tác xã.
- PHC (Mã số cơ sở đóng gói): Dành cho nhà xưởng sơ chế, làm sạch và đóng gói. Đối tượng là doanh nghiệp xuất khẩu.
Một lô hàng muốn đi nước ngoài bắt buộc phải có đủ: Trồng tại vùng có PUC và đóng gói tại xưởng có PHC.
Tại sao nông dân bắt buộc phải có mã số vùng trồng?
Thời đại “hàng tốt tự nhiên người ta mua” đã qua. Hiện nay, các hàng rào thuế quan dần được gỡ bỏ, nhưng thay vào đó là hàng rào kỹ thuật về kiểm dịch thực vật.
- Yêu cầu bắt buộc từ thị trường: Đặc biệt là Trung Quốc với Lệnh 248 và 249. Họ yêu cầu trái cây tươi nhập khẩu phải có mã số vùng trồng được Tổng cục Hải quan Trung Quốc (GACC) phê duyệt. Không có mã, xe hàng chắc chắn phải quay đầu.
- Nâng cao giá trị nông sản: Nông sản có mã số vùng trồng thường được các doanh nghiệp xuất khẩu săn đón và thu mua với giá ổn định hơn, tránh tình trạng được mùa mất giá.
- Trách nhiệm với cộng đồng: Việc đăng ký mã số vùng trồng buộc người sản xuất phải từ bỏ thói quen canh tác theo kinh nghiệm, chuyển sang ghi chép nhật ký, dùng thuốc có trách nhiệm, bảo vệ môi trường và sức khỏe người tiêu dùng.
Điều kiện để được cấp mã số vùng trồng
Căn cứ theo Tiêu chuẩn cơ sở TCCS 774:2020/BVTV, không phải cứ muốn là được cấp mã. Vùng trồng cần đáp ứng các tiêu chuẩn kỹ thuật nghiêm ngặt sau:
1. Diện tích và tính liền khoảnh
Để thuận tiện cho quản lý và đảm bảo sản lượng xuất khẩu, diện tích vùng trồng (đặc biệt là cây ăn quả) tối thiểu phải đạt 10 hecta. Vì đất đai ở nước ta còn manh mún, nên giải pháp tối ưu là các hộ dân cần liên kết lại thành Hợp tác xã hoặc Tổ hợp tác. Dù bao nhiêu hộ tham gia không quan trọng, miễn là tổng diện tích đủ lớn và tất cả phải tuân thủ chung một quy trình kỹ thuật.
2. Quản lý sinh vật gây hại
Vườn trồng phải thường xuyên được vệ sinh, cắt tỉa để thông thoáng. Quan trọng nhất, bà con phải nhận diện được đâu là loài sâu bệnh mà nước nhập khẩu “cấm cửa” (đối tượng kiểm dịch). Ví dụ, Trung Quốc rất sợ rệp sáp trên sầu riêng, còn Mỹ thì kiểm soát chặt ruồi đục quả.
3. Sử dụng thuốc bảo vệ thực vật (BVTV)
Đây là tiêu chí dễ khiến bà con bị thu hồi mã số nhất.
- Chỉ dùng thuốc trong danh mục được phép tại Việt Nam.
- Tuyệt đối không dùng các hoạt chất mà nước nhập khẩu cấm.
- Tuân thủ nguyên tắc 4 đúng và thời gian cách ly (PHI) trước khi thu hoạch để đảm bảo không còn dư lượng thuốc.
4. Sổ nhật ký canh tác
Nếu không ghi nhật ký, coi như chưa làm. Bà con bắt buộc phải ghi chép chi tiết mọi hoạt động: ngày bón phân, ngày phun thuốc, tên thuốc, liều lượng, ngày thu hoạch… Hiện nay, Cục Bảo vệ thực vật khuyến khích chuyển sang nhật ký điện tử (Farm Diary) để dữ liệu minh bạch và dễ dàng gửi cho đối tác nước ngoài kiểm tra.
Quy trình và thủ tục đăng ký mã số vùng trồng
Thủ tục đăng ký mã số vùng trồng hiện nay đã được đơn giản hóa rất nhiều. Quy trình cơ bản gồm 5 bước sau:
Bước 1: Chuẩn bị hồ sơ Đại diện vùng trồng (thường là Giám đốc HTX hoặc Tổ trưởng) chuẩn bị:
- Đơn đề nghị cấp mã số.
- Tờ khai kỹ thuật (mô tả giống, quy trình canh tác…).
- Danh sách các hộ dân tham gia (kèm diện tích, chứng minh thư/CCCD).
- Sơ đồ giải thửa có tọa độ GPS của vùng trồng.
Bước 2: Nộp hồ sơ Gửi bộ hồ sơ về Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật cấp tỉnh nơi có vùng trồng. Hiện nay nhiều tỉnh đã hỗ trợ nộp online hoặc qua Trung tâm hành chính công. Lưu ý: Việc nộp và thẩm định hồ sơ là hoàn toàn miễn phí.
Bước 3: Kiểm tra thực địa Cán bộ Chi cục sẽ xuống tận vườn để kiểm tra. Họ sẽ xem xét vườn có sạch không, kho thuốc để ở đâu, bao bì thuốc có vứt bừa bãi không và đặc biệt là phỏng vấn bà con về kiến thức canh tác. Sổ nhật ký canh tác cũng sẽ được soi rất kỹ ở bước này.
Bước 4: Cấp mã số và gửi đi phê duyệt Nếu đạt yêu cầu, Cục Bảo vệ thực vật sẽ cấp mã số định danh quốc gia. Tuy nhiên, để xuất khẩu được, Cục cần gửi mã số này sang cơ quan thẩm quyền nước nhập khẩu (như GACC của Trung Quốc hay APHIS của Mỹ) để họ xem xét phê duyệt.
Bước 5: Công nhận quốc tế Sau khi nước bạn chấp thuận, mã số sẽ được công bố chính thức. Lúc này, vùng trồng mới đủ điều kiện để đưa hàng đi.
Những lưu ý để giữ mã số
Có được mã số vùng trồng đã khó, giữ được nó còn khó hơn. Mã số này không có giá trị vĩnh viễn.
- Đăng ký lại (Re-registration): Trước mỗi vụ thu hoạch mới, vùng trồng bắt buộc phải đăng ký lại để xác nhận tình trạng hoạt động. Nếu quên bước này, mã số có thể bị hủy.
- Giám sát định kỳ: Cơ quan chức năng sẽ kiểm tra đột xuất hoặc định kỳ. Nếu phát hiện vi phạm (như phát hiện sâu bệnh kiểm dịch tại vườn, hoặc dư lượng thuốc vượt ngưỡng), mã số sẽ bị tạm ngưng hoặc thu hồi ngay lập tức.
- Tránh gian lận: Tuyệt đối không cho mượn mã số hoặc để thương lái gom hàng từ nơi khác trà trộn vào lô hàng của vùng mình. Nếu bị phát hiện tại cửa khẩu, không chỉ vùng trồng đó mất mã mà uy tín của nông sản Việt Nam cũng bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Kết luận
Mã số vùng trồng (PUC) chính là bước chuyển mình từ tư duy sản xuất nhỏ lẻ sang kinh tế nông nghiệp chuyên nghiệp. Dù thủ tục ban đầu có thể khiến bà con cảm thấy bỡ ngỡ với các loại giấy tờ, nhật ký, nhưng đây là xu thế tất yếu không thể đảo ngược. Việc tuân thủ nghiêm túc quy trình đăng ký và canh tác không chỉ giúp rộng đường xuất khẩu mà còn bảo vệ sức khỏe của chính người trồng và cộng đồng.
Chúc bà con nông dân và các doanh nghiệp sớm hoàn thiện hồ sơ, chuẩn hóa vùng trồng để đưa nông sản Việt vươn xa trên bản đồ thế giới.
Bài viết tham khảo thông tin từ tài liệu chiến lược về Mã số vùng trồng và TCCS 774:2020/BVTV.
