Cây Sa nhân (Amomum villosum) là một vị thuốc quý, được sử dụng lâu đời trong y học cổ truyền phương Đông. Không chỉ vậy, hạt Sa nhân còn dùng làm gia vị và chiết xuất tinh dầu phục vụ ngành mỹ phẩm. Trong bối cảnh nguồn Sa nhân tự nhiên ngày càng cạn kiệt do khai thác quá mức và nạn phá rừng , việc phát triển các mô hình trồng Sa nhân đang trở thành một hướng đi kinh tế hiệu quả, đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của thị trường.
Để thành công với cây Sa nhân, người trồng cần nắm vững các yêu cầu sinh thái và kỹ thuật canh tác, từ khâu chọn đất, chuẩn bị giống đến chăm sóc và thu hái. Bài viết này sẽ tổng hợp quy trình kỹ thuật trồng và chăm sóc Sa nhân một cách chi tiết.
1. Lựa chọn phương thức trồng Sa nhân
Sa nhân là cây ưa ẩm và chịu bóng, không cần che bóng khi đã mọc thành thảm dày. Do đó, phương thức canh tác lý tưởng nhất là trồng xen dưới tán của các loại cây khác.
-
Trồng xen ở rừng tự nhiên: Đây là mô hình lý tưởng, tận dụng điều kiện đất đai còn giàu mùn và độ ẩm cao dưới tán rừng. Người trồng chỉ cần điều chỉnh độ tàn che của rừng về mức 0,5 – 0,6.
-
Trồng xen ở rừng sản xuất: Mô hình trồng Sa nhân xen dưới tán rừng keo, xoan… đang rất phổ biến. Phương thức này giúp tận dụng không gian, tăng độ ẩm, hạn chế xói mòn và tăng thêm thu nhập đáng kể cho người làm rừng.
-
Trồng xen cây ăn quả: Sa nhân có thể được trồng xen trong các vườn vải, nhãn, xoài…. Phương thức này giúp tận dụng các tầng sinh thái, giữ ẩm cho đất vườn và mang lại hiệu quả kinh tế cao trên cùng một đơn vị diện tích.
-
Trồng thuần loài: Phương thức này có thể áp dụng trên đất rừng sau khai thác hoặc đất nương rẫy bỏ hoang. Khi trồng thuần, cần đảm bảo có cây che bóng với độ tàn che 0,3 – 0,5 và đòi hỏi đầu tư ban đầu cao hơn cho việc làm cỏ và phân bón.
2. Kỹ thuật chuẩn bị đất trồng
Khâu làm đất cực kỳ quan trọng, quyết định tỷ lệ sống và sự phát triển của Sa nhân sau này.
2.1. Chọn đất Việc chọn đất phù hợp là yếu tố tiên quyết. Sa nhân yêu cầu:
-
Đất xốp, còn tính chất đất rừng, ẩm mát và có hàm lượng mùn từ trung bình trở lên.
-
Không trồng trên đất đã trồng bạch đàn lâu năm vì đất đã nghèo kiệt dinh dưỡng.
-
Địa hình có độ dốc dưới 30 độ.
2.2. Phát dọn thực bì Cần phát dọn thực bì để giảm sự cạnh tranh về dinh dưỡng, ánh sáng và loại bỏ nơi trú ngụ của sâu bệnh.
- Phát dọn toàn diện: Áp dụng cho nơi có độ dốc thấp (<15 độ). Thực bì được băm nhỏ, rải đều trên mặt đất để tự hoai mục, giúp tăng mùn và giữ ẩm.
-
Phát dọn cục bộ (theo băng, theo đám): Áp dụng ở nơi có độ dốc lớn. Chỉ phát dọn tại vị trí trồng cây (đám) hoặc theo các băng rộng chạy theo đường đồng mức. Cách làm này ít tốn kém, bảo vệ đất và hạn chế xói mòn hiệu quả.
2.3. Cuốc hố và bón lót
-
Thời điểm: Công việc làm đất phải được tiến hành trước khi trồng khoảng 15 ngày đến 1 tháng.
-
Cuốc hố: Kích thước hố tiêu chuẩn là 30x30x30cm. Khi đào, để riêng lớp đất mặt (giàu dinh dưỡng) sang một bên.
-
Bón lót: Bón lót cung cấp dinh dưỡng ban đầu cho cây Sa nhân. Các loại phân bón lót chủ yếu là phân hữu cơ (phân chuồng, phân xanh đã ủ hoai mục) và phân Supe Lân. Liều lượng bón lót khuyến nghị là 2kg phân chuồng hoai + 0,1kg NPK/hố.
-
Lấp hố: Trộn đều phân bón với lớp đất mặt đã để riêng, sau đó lấp trở lại hố. Lấp đất cao hơn miệng hố (hình mâm xôi) để trừ hao lún và tránh đọng nước.
3. Kỹ thuật trồng Sa nhân
3.1. Thời vụ trồng Thời vụ trồng Sa nhân phụ thuộc vào điều kiện khí hậu từng vùng:
-
Miền Bắc: Vụ Xuân (tháng 3 – 4) là tốt nhất, lúc này thời tiết ấm, có mưa xuân, độ ẩm cao. Vụ Thu (tháng 8 – 9) cũng có thể trồng nhưng tỷ lệ sống không cao bằng.
-
Miền Trung: Trồng từ tháng 8 đến tháng 11.
-
Miền Nam và Tây Nguyên: Trồng khi mùa mưa ổn định, từ tháng 5 đến tháng 9.
3.2. Tiêu chuẩn cây giống và mật độ
-
Cây giống: Sa nhân có thể nhân giống bằng chồi (nhánh) hoặc cây gieo từ hạt. Cây giống đem trồng tốt nhất là cây 11-12 tháng tuổi, đã tạo thành khóm nhỏ 2-3 nhánh, cao 35-45cm.
-
Mật độ: Mật độ trồng Sa nhân phổ biến là 10.000 cây/ha.
3.3. Kỹ thuật trồng
-
Tạo hố: Tại tâm hố đã lấp phân lót, đào một lỗ trồng nhỏ vừa bằng bầu cây.
-
Xé bầu: Dùng tay xé bỏ vỏ bầu nilon, cẩn thận tránh làm vỡ bầu đất.
-
Đặt cây: Đặt bầu cây vào hố sao cho mặt bầu thấp hơn mặt đất xung quanh 4-5 cm. Đặt cây thẳng đứng, ở nơi đất dốc thì đặt cây hơi nghiêng về phía đỉnh dốc.
-
Lấp đất: Lấp đất tơi xốp xung quanh bầu, lấp 50% rồi ấn nhẹ. Tiếp tục lấp 100% đất và dậm chặt (lưu ý không dậm trực tiếp vào gốc).
-
Tủ gốc (Quan trọng): Ngay sau khi trồng, phải dùng rơm rạ, cỏ khô, lá rụng tủ lên mặt gốc. Việc tủ gốc giúp giữ ẩm, điều hòa nhiệt độ đất và hạn chế cỏ dại.
-
Tưới nước: Sa nhân là cây ưa ẩm. Nếu trời không mưa, phải tưới đẫm nước ngay sau khi trồng và tưới thường xuyên trong 2-3 tháng đầu để đảm bảo tỷ lệ sống cao.
4. Kỹ thuật chăm sóc Sa nhân
Chăm sóc Sa nhân trong 3 năm đầu là rất quan trọng.
-
Trồng dặm: Sau khi trồng 15-30 ngày, tiến hành kiểm tra toàn bộ vườn. Những cây bị chết phải được trồng dặm ngay bằng cây giống dự phòng để đảm bảo mật độ.
-
Làm cỏ, xới xáo: Trong 2 năm đầu, Sa nhân chưa khép tán nên cỏ dại cạnh tranh rất mạnh. Phải làm cỏ 2-3 lần/năm (vào tháng 2-3, 6-7, 11-12). Khi làm cỏ, chỉ dùng cuốc rẫy cỏ, riêng cỏ gần gốc phải dùng tay nhổ. Tuyệt đối không xới xáo sâu hoặc vun gốc vì Sa nhân đẻ nhánh và mọc rễ rất nông trên mặt đất, dễ bị tổn thương.
-
Bón phân thúc:
-
Năm thứ nhất: Bón thúc lần đầu vào tháng 6-7 sau khi làm cỏ, xới đất.
-
Năm thứ 2 trở đi: Bón thúc vào tháng 3 (trước khi cây ra hoa). Liều lượng bón là 0,1 kg NPK/khóm. Từ năm thứ 2, nên bón 1 tấn NPK + 1 tấn phân vi sinh/ha.
-
Phương pháp bón: Khi khóm Sa nhân còn nhỏ, rắc phân quanh gốc rồi lấp đất mỏng. Khi Sa nhân đã khép tán, rắc đều phân lên toàn bộ diện tích.
-
-
Ứng dụng công nghệ cao: Để tăng hiệu quả chăm sóc, nhiều mô hình thâm canh Sa nhân đang ứng dụng máy bay không người lái. Công nghệ này giúp phun phân bón lá hoặc thuốc bảo vệ thực vật nhanh chóng, đồng đều, đặc biệt hiệu quả ở địa hình đồi núi, giúp Sa nhân hấp thụ dinh dưỡng tốt hơn.
-
Chăm sóc khác:
-
Điều tiết độ sáng: Khi Sa nhân đã mọc thành thảm dày, cây không cần che bóng nhiều. Cần tỉa bớt cành của cây che bóng để duy trì độ tàn che chỉ khoảng 0.1 – 0.3.
-
Cắt tỉa cây già: Vòng đời mỗi nhánh Sa nhân chỉ khoảng 2 năm. Hàng năm, vào tháng 2-3 (trước mùa hoa), cần cắt bỏ những nhánh già, vàng úa, sắp tàn lụi để tạo độ thông thoáng và kích thích cây đẻ nhánh mới, ra hoa quả tốt hơn.
-
5. Phòng trừ sâu bệnh và động vật hại
-
Sâu hại chính: Sa nhân ít bị sâu bệnh, chủ yếu là một số loài như sâu xám, sâu khoang và bọ rùa nhỏ. Biện pháp phòng trừ chủ yếu là kiểm tra vườn thường xuyên, bắt bằng tay.
-
Ốc sên: Là đối tượng gây hại đáng kể, ốc sên gặm ăn lá, thân non và mầm cây, làm cây con bị chết. Cần vệ sinh vườn sạch sẽ, làm sạch cỏ dại , vây bắt ốc bằng tay hoặc dùng vôi bột rắc quanh vườn.
-
Động vật hại quả: Khi Sa nhân có quả, các loài như chuột, sóc, nhím thường đến ăn, gây thiệt hại lớn về kinh tế. Biện pháp chính là vệ sinh vườn, lấp hang ổ , và sử dụng các biện pháp bẫy bắt chuột (bẫy cơ học, bẫy dính).
6. Thời vụ và kỹ thuật thu hoạch Sa nhân
-
Thời vụ: Sa nhân cho 2 vụ quả/năm.
-
Vụ chính: Hoa nở tháng 4-5, quả già thu hoạch vào tháng 7-8.
-
Vụ phụ: Hoa nở tháng 6-7, quả thu rải rác từ tháng 9 đến tháng 12.
-
-
Nhận biết quả già: Thu hoạch đúng thời điểm là yếu tố quyết định chất lượng dược liệu. Quả Sa nhân già có vỏ màu đỏ tím , gai ngắn lại, bóp thấy cứng. Khi bóc vỏ, khối hạt bên trong màu nâu vàng hoặc nâu , áo hạt có vị ngọt.
-
Lưu ý:
-
Không hái quả non (còn trắng, hạt nhăn nheo) vì phẩm chất chỉ đạt 60-70%.
-
Không để quả quá chín (sa nhân đường) vì quả sẽ mềm, ngọt, hết cay, khó phơi khô và dễ ẩm mốc, chất lượng rất kém.
-
-
Cách hái: Bới lớp thảm mục dưới gốc để tìm quả. Dùng tay hoặc kéo bẻ/cắt cả chùm quả, tránh làm ảnh hưởng đến các chùm hoa vụ sau.
Cây Sa nhân là cây dược liệu có giá trị kinh tế cao, tuy nhiên đòi hỏi kỹ thuật thâm canh cẩn thận, đặc biệt là khâu chọn đất, giữ ẩm và phòng trừ động vật hại quả. Nắm vững quy trình kỹ thuật trên sẽ giúp người nông dân thành công trong việc phát triển mô hình trồng Sa nhân bền vững.
