Trong bối cảnh biến đổi khí hậu đang tác động mạnh mẽ đến sản xuất, nông nghiệp Việt Nam đang đứng trước một cuộc chuyển mình lịch sử. Không còn đơn thuần là quốc gia xuất khẩu gạo hay cà phê, Việt Nam đang mở ra một thị trường mới đầy tiềm năng: Thị trường bán khí sạch. Vậy tín chỉ carbon nông nghiệp là gì và tại sao nó được ví như “mỏ vàng xanh” đang chờ người nông dân khai phá?
Bài viết này sẽ giải mã chi tiết về cơ chế, tiềm năng và con đường hiện thực hóa lợi nhuận từ giảm phát thải, dựa trên những nghiên cứu và mô hình thực tế mới nhất tại Việt Nam.
Tín chỉ carbon nông nghiệp là gì?
Hiểu một cách đơn giản nhất, tín chỉ carbon nông nghiệp là một loại chứng nhận có thể giao dịch được, xác nhận rằng một hoạt động canh tác đã giúp giảm thiểu hoặc loại bỏ một lượng khí nhà kính (GHG) nhất định ra khỏi khí quyển.
Theo quy ước quốc tế, một tín chỉ carbon tương đương với một tấn khí CO2 (hoặc các khí tương đương như Methane – CH4, Nitrous Oxide – N2O). Nếu như trong công nghiệp, tín chỉ carbon sinh ra từ việc nâng cấp máy móc để giảm khói đen, thì trong nông nghiệp, cơ chế này mang tính sinh học và bền vững hơn, chia làm hai nhóm chính:
- Tín chỉ từ Giảm phát thải: Phổ biến nhất ở cây lúa. Khi nông dân thay đổi cách tưới nước và bón phân để ruộng lúa bớt sinh ra khí Methane (CH4), phần khí giảm được so với cách làm cũ sẽ được quy đổi thành tín chỉ carbon nông nghiệp.
- Tín chỉ từ Hấp thụ (Lưu trữ): Phổ biến ở rừng, cây cao su, cà phê. Cây cối quang hợp hút CO2 từ không khí và giữ lại trong thân, lá, rễ và đất. Lượng CO2 bị giữ lại này chính là tài sản để bán.
Với mục tiêu Net Zero vào năm 2050 mà Chính phủ đã cam kết, tín chỉ carbon nông nghiệp không còn là lý thuyết xa vời mà đang trở thành một loại hàng hóa có giá trị kinh tế thực, được các tập đoàn lớn và các tổ chức quốc tế săn đón.
Cơ hội tỷ đô cho nông dân Việt Nam từ bán tín chỉ carbon
Theo đánh giá của các chuyên gia, tiềm năng thương mại hóa tín chỉ carbon nông nghiệp của Việt Nam là cực lớn, ước tính có thể đạt tới 57 triệu tín chỉ mỗi năm. Với mức giá giao động từ 5 – 10 USD/tín chỉ trên thị trường tự nguyện, đây là nguồn thu hàng trăm triệu USD bổ sung trực tiếp cho ngành nông nghiệp.
1. Ngành lúa gạo
Lúa gạo vốn là nguồn phát thải khí Methane lớn nhất do tập quán canh tác ngập nước liên tục. Tuy nhiên, đây cũng chính là nơi có tiềm năng tạo ra tín chỉ carbon nông nghiệp lớn nhất nếu thay đổi quy trình.
Chìa khóa nằm ở kỹ thuật Tưới ngập – khô xen kẽ (AWD). Thay vì để nước ngập quanh năm, nông dân rút nước định kỳ để mặt ruộng khô nứt chân chim. Việc này giúp oxy đi vào đất, ức chế vi khuẩn sinh khí Methane. Các mô hình thí điểm tại ĐBSCL trong Đề án “1 triệu ha lúa chất lượng cao” đã chứng minh hiệu quả rõ rệt:
- Giảm 30-40% lượng nước tưới.
- Giảm chi phí phân bón và giống.
- Đặc biệt, tạo ra một lượng lớn tín chỉ carbon để bán cho các tổ chức như Ngân hàng Thế giới (WB).
2. Lâm nghiệp và cây công nghiệp
Ngành lâm nghiệp Việt Nam đã có những bước đi tiên phong đầy ấn tượng. Năm 2023, Việt Nam đã chuyển nhượng thành công 10,3 triệu tấn CO2 từ vùng Bắc Trung Bộ, thu về 51,5 triệu USD (khoảng 1.200 tỷ đồng). Đây là minh chứng sống động nhất cho thấy tín chỉ carbon nông nghiệp và lâm nghiệp là tiền thật.
Bên cạnh đó, các ông lớn ngành cao su và cà phê cũng đang chuyển hướng sang mô hình “Kinh tế Kép”. Tập đoàn Công nghiệp Cao su Việt Nam đang hướng tới việc vừa bán mủ (“Vàng Trắng”), vừa bán tín chỉ (“Vàng Xanh”). Tại Tây Nguyên, mô hình trồng xen cà phê với cây che bóng không chỉ giúp cây khỏe hơn mà còn tạo ra nguồn thu nhập thụ động từ việc hấp thụ carbon.
Lợi ích vượt xa giá trị giao dịch
Nhiều bà con nông dân thường đặt câu hỏi: “Bán tín chỉ carbon nông nghiệp có giàu ngay được không?”. Câu trả lời thực tế là: Tín chỉ carbon là phần thưởng thêm (bonus), nhưng lợi ích cốt lõi lại nằm ở việc thay đổi quy trình sản xuất.
Dữ liệu từ các mô hình lúa giảm phát thải tại Đồng bằng sông Cửu Long cho thấy lợi ích kinh tế trực tiếp từ kỹ thuật canh tác mới cao hơn nhiều so với tiền bán tín chỉ:
- Giảm chi phí đầu vào: Nông dân giảm được 8,2% – 24,2% chi phí sản xuất nhờ bớt giống, bớt phân, bớt thuốc.
- Tăng năng suất: Cây lúa khỏe hơn, ít sâu bệnh, năng suất tăng 2,4% – 7%.
- Tăng thu nhập thực tế: Tổng thu nhập có thể tăng thêm từ 4 – 7,6 triệu đồng/ha.
Hơn nữa, việc gắn nhãn “Phát thải thấp” (Low Carbon) sẽ giúp nông sản Việt Nam vượt qua các rào cản thương mại khắt khe (như CBAM của Châu Âu) để bán được giá cao hơn ở các thị trường khó tính. Lúc này, tín chỉ carbon nông nghiệp đóng vai trò như một tấm “hộ chiếu xanh” cho nông sản xuất ngoại.
Thách thức
Dù tiềm năng của tín chỉ carbon nông nghiệp là rất lớn, nhưng để nông dân cầm được tiền trên tay không phải chuyện một sớm một chiều. Có ba rào cản lớn cần vượt qua:
1. Quy trình MRV (Đo đạc – Báo cáo – Thẩm định)
Không ai bỏ tiền mua một lời hứa suông. Để bán được tín chỉ carbon nông nghiệp, nông dân phải chứng minh được con số giảm phát thải thông qua quy trình MRV cực kỳ nghiêm ngặt. Điều này đòi hỏi phải có dữ liệu, nhật ký canh tác điện tử chính xác. Việc đo khí thải trên ruộng lúa phức tạp và tốn kém hơn nhiều so với đo rừng. Thiếu đội ngũ chuyên gia thẩm định quốc tế cũng là một điểm nghẽn khiến chi phí phát hành tín chỉ tăng cao.
2. Sự manh mún về diện tích
Thị trường carbon là cuộc chơi của những con số lớn. Chi phí để đăng ký một dự án tín chỉ carbon có thể lên tới cả trăm nghìn USD. Nông dân nhỏ lẻ sở hữu vài sào ruộng hay 1-2 hecta không thể tự mình tham gia vì chi phí giao dịch sẽ “ăn mòn” hết lợi nhuận. Bắt buộc phải có sự liên kết, tập hợp hàng nghìn hộ dân vào các Hợp tác xã (HTX) để tạo ra vùng nguyên liệu quy mô lớn (ví dụ 10.000 ha trở lên). Chỉ khi đó, việc bán tín chỉ carbon nông nghiệp mới khả thi về mặt kinh tế.
3. Khung pháp lý và quyền sở hữu
Hiện nay, câu hỏi “Ai sở hữu tín chỉ carbon?” vẫn chưa có lời giải đáp pháp lý rõ ràng hoàn toàn. Là nông dân, doanh nghiệp bao tiêu hay Nhà nước? Chính phủ đang gấp rút hoàn thiện Nghị định 06/2022/NĐ-CP và đề án sàn giao dịch carbon vào năm 2025-2028 để giải quyết vấn đề này.
Nông dân cần làm gì để đón đầu cơ hội?
Cơ hội từ tín chỉ carbon nông nghiệp đang mở ra, nhưng nó chỉ dành cho những người biết chuẩn bị. Để không đứng ngoài cuộc chơi này, bà con nông dân và các HTX cần hành động ngay:
- Thay đổi tư duy sản xuất: Chuyển từ tư duy “năng suất bằng mọi giá” sang tư duy “hiệu quả và bền vững”. Áp dụng ngay các kỹ thuật như tưới ngập khô xen kẽ (AWD), giảm phân bón hóa học.
- Tham gia vào chuỗi liên kết: “Buôn có bạn, bán có phường”. Nông dân cần gia nhập các HTX, liên kết với doanh nghiệp để tạo ra sức mạnh tập thể, giảm chi phí MRV.
- Số hóa quy trình: Bắt đầu làm quen với việc ghi chép nhật ký điện tử. Dữ liệu canh tác chính là tài sản quý giá nhất để chứng minh nguồn gốc và tính toán lượng giảm phát thải sau này.
Kết luận
Tín chỉ carbon nông nghiệp không phải là chiếc “đũa thần” biến nông dân thành tỷ phú sau một đêm, nhưng nó là đòn bẩy mạnh mẽ để nâng tầm nông nghiệp Việt Nam. Tham gia vào thị trường này, nông dân không chỉ có thêm thu nhập từ việc “bán khí trời” mà quan trọng hơn là xây dựng được một nền sản xuất sạch, tiết kiệm chi phí và bền vững cho thế hệ mai sau. Đây chính là con đường tất yếu để nông sản Việt khẳng định vị thế trên trường quốc tế.
